2025-yilning Nobel mukofoti (Fiziologiya yoki Tibbiyot yo‘nalishi) amerikalik olimlar Mary E. Brunkow, Fred Ramsdell va yaponiyalik olim Shimon Sakaguchi ga “periferik immun tolerantlikni — ya’ni immunitet tizimining tananing sog‘lom hujayralarini hujumdan himoya qilish mexanizmlarini” aniqlaganliklari uchun topshirildi.
Ularning kashfiyotlari “regulyator T hujayralari” (“Tregs”) deb ataladigan hujayra turini tasvirlashga va FOXP3 geni kabi molekulyar marker orqali bu hujayralarning shakllanishi va funktsiyasini ochishga qaratilgan. Bu ishlar autoimmun kasalliklar, saraton, transplantatsiyalarda immun moslashuvi va boshqa immunologik kasalliklar bo‘yicha davolashlarni rivojlantirish uchun poydevor bo‘lib xizmat qiladi.
Olimlar va ularning tibibyot sohasidagi faoliyati haqida
Shimon Sakaguchi-1951-yil Nagahama, Shiga, Yaponiyada tug`ilgan. Kyoto Universitetida MD va PhD darajalarini olgan.
Ilk yirik kashfiyoti: 1995-yilda u “CD25+ T hujayralar” ni topib, ularning tananing o‘z hujayralarini hujum qilishining oldini olishda muhim rol o‘ynashini ko‘rsatgan. Bu hujayralar ortiqcha immun reaksiyalarini bostirishga yordam beradi.
Keyinroq u FOXP3 geni bilan bog‘liq ishlarda ham ishtirok etgan: bu gen Treg hujayralarining shakllanishi va faoliyati uchun markerdir.
Hozirgi faoliyati: Osaka Universitetining Immunology Frontier Research Center da professor va tadqiqotchi.
Mary E. Brunkow va Fred Ramsdell-ikkalasi ham amerikalik olimlar. Mary Brunkow Seattle shahridagi Institute for Systems Biology’da ishlaydi, Ramsdell esa Sonoma Biotherapeuticsda ilmiy maslahatchi sifatida faoliyat yuritadi.
Ularning asosiy yutuqlari: “scurfy” sichqonchasi modeli orqali FOXP3 geni funksiyasini aniqlash. „Scurfy“ sichqonchalarda FOXP3 genining funksiyasi buzilgan bo‘lib, bu sichqonchalarda kuchli immun hujumlar va autoimmun sindromlar paydo bo‘ladi.
Shuningdek, insonlardagi IPEX sindromi (Immune dysregulation, Polendocrinopathy, Enteropathy, X-linked syndrome) da FOXP3 gen mutatsiyalarining roli aniqlangan. Bu sindrom FOXP3 geni buzilganda hosil bo‘ladi, regulyator T hujayralari yetarli shakllanmaydi va immunitet tananing o‘z hujayralarini hujum qiladi.
Periferik immun tolerantlik — nima va qanday ishlaydi?
Periferik immun tolerantlik — bu immunitet tizimining tananing o‘z hujayralarini va to‘qimalarini hujumdan himoya qilish mexanizmi, faqat thymusda (markaziy tolerantlik) emas, balki periferik to‘qimalarda ham. Treg hujayralari (regulyator T hujayralari) bu jarayonlarda juda muhim rol o‘ynaydi.
Treg hujayralarining asosiy xususiyatlari-Ular boshqa immun hujayralarning faollashuvini bostiradi. Agar bu bostirish bo‘lmasa, immunitet o‘z hujayralarini yovuz antigen sifatida ko‘rib, autoimmun kasalliklar yuzaga keladi.
Treg hujayralarining shakllanishi va funktsiyasi FOXP3 geni orqali tartibga solinadi. Mutatsiyalar FOXP3 da bu funktsiyada buzilishlarga olib keladi.
Treg hujayralari transplantatsiya jarayonida moslik va immun moslashuvchanlikni oshirishda, shuningdek saraton terapiyalarida immunitetni yo‘naltirishda potentsial terapevtik vosita hisoblanadi.
Ilm-fan va tibbiyotga ta’siri
- Autoimmun kasalliklar — turli kasalliklardagi organizmning o‘z hujayralarini hujum qilish (masalan, tip-1 diabet, revmatoid artrit, lupus va boshqalar) sabablarini chuqurroq tushunish imkonini berdi.
- Transplantatsiyalar — donor organlari tananing immun tizimi tomonidan rad etilishi ehtimolini kamaytirish uchun immun tolerantlikni oshirish usullari ishlab chiqilishi mumkin.
- Saraton terapiyasi — saraton o‘sishi paytida immunitetni kuchaytirish yoki yo‘naltirishda regulyator hujayralarning roli ham muhokama qilinmoqda; ba’zida ularning faolligi saraton hujayralarini yashirishda hissa qo‘shishi mumkin, shuning uchun ularni nazorat qilish muhim.
- Klinik tadqiqotlar — ko‘plab klinik sinovlar hozir regulyator T hujayralarini modulyatsiyalash, yoki FOXP3 genini manipulyatsiya qilish usullari ustida olib borilmoqda.
Mary Brunkow, Fred Ramsdell va Shimon Sakaguchi immunologiya sohasida periferik immun tolerantlik va regulyator T hujayralarining mavjudligi, shakllanishi va molekulyar bazalarini aniqlashga oid kashfiyotlari bilan Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldilar.
Ularning ishlari autoimmun kasalliklar, transplantatsiya va saraton terapiyalarida yangi yo‘llarni ochmoqda. Bu kashfiyotlar ilmiy nazariyani amaliy tibbiyot sohasiga yaqinlashtiradi va bemorlarga ancha ijobiy o‘zgarishlar olib kelishi kutilmoqda.
Laziza Allayorova
jurnalist